Με αφορμή τη φετινή συμπλήρωση 100 χρόνων από την εκδημία του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, θα επιχειρήσουμε μία ψηλάφηση στον κόσμο του, όπως αυτός αναδύεται μέσα από τη λογοτεχνική γραφή του. Βρισκόμαστε στη γενιά των Ελλήνων λογοτεχνών του 1880, την περίοδο κατά την οποία εξαίρεται η μελέτη του εθνικού και λαϊκού μας πολιτισμού, την οποία σηματοδοτεί η ανάπτυξη της Λαογραφίας ως Επιστήμης. Η διηγηματογραφία αντλεί τα θέματά της από την ύπαιθρο κυρίως, περιγράφοντας την καθημερινή ζωή των ανθρώπων διανθισμένη με τα ήθη, τα έθιμα και τις παραδόσεις. Το φυσικό τοπίο με την ειδυλλιακή πλευρά του, πλαισιώνει το λεγόμενο ηθογραφικό διήγημα. Κορυφαίος εκπρόσωπος του ηθογραφικού διηγήματος είναι ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης με τα ωραιότατα «Σκιαθίτικα» διηγήματα εμπνευσμένα από το γνώριμό του Σκιαθίτικο φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον. Ως αυτόπτης μάρτυρας συχνά και άλλοτε με την προσεκτική και εκ του σύνεγγυς παρατήρηση πραγματοποιεί μία πιστή αναπαράσταση και απεικόνιση της πραγματικότητας1, όπως άλλωστε και όλοι οι ηθογράφοι του καιρού του.

Η τάση του Παπαδιαμάντη να αποδώσει όσο γίνεται πιστότερα την πραγματικότητα ακόμα και στις πιο λεπτές αποχρώσεις της, είτε πρόκειται για φυσικό τοπίο είτε ακόμα και για τα άδυτα της ανθρώπινης ψυχής, εντάσσεται από πολλούς μελετητές της Νεοελληνικής Φιλολογίας στα Γαλλικά λογοτεχνικά κινήματα του Ρεαλισμού και του Νατουραλισμού2. Ταπεινά φρονούμε ότι πέραν των επιδράσεων που άσκησαν τα ευρωπαϊκά ρεύματα στον Παπαδιαμάντη, ο οποίος ομολογουμένως «διαλεγόταν» με αυτά ως άγνωστος και ως μεταφραστής (κυρίως αγγλικών και γαλλικών κλασσικών έργων), ο ίδιος κτίζει τον «κόσμο» του στέρεα, χωρίς κλυδωνισμούς και πάνω απ' όλα αληθεύων.
Κατ' αρχήν, δεν ωραιοποιεί τους ήρωές του και δεν συγκαλύπτει το μεταπτωτικό φρόνημα της αμαρτίας που φέρουν ως άνθρωποι - απόγονοι του Αδάμ. Δεν αποκρύπτει πάθη, ελαττώματα, αδυναμίες ακόμη και ιερωμένων προσώπων (επισκόπων, μοναχών, ιερέων). Μέσα από τη βαθύτερη οπτική του έχει εξορισθεί το ψεύδος, η προσποίηση και η βδελυκτή υπόκριση.
Αυτό, άλλωστε, φαίνεται ολοκάθαρα και στις λεγόμενες «κοινωνιολογικές» τοποθετήσεις του. Ψέγει και καυτηριάζει ευθαρσώς τα «κακώς κείμενα» σε όλους τους τομείς της πολιτικής, κοινωνικής ακόμα και Εκκλησιαστικής ζωής. Κάποτε με ειρωνεία, με χιούμορ, πάντα με παρρησία δεν διστάζει να τοποθετηθεί απέναντι σε κάθε ασκήμια.
Όπως πολύ σωστά έχει επισημάνει ο Παλαμάς, ο κριτικός ρεαλισμός της Παπαδιαμαντικής γραφής έγκειται στο ξετύλιγμα κοινωνικών θεμάτων και στο καυτηρίασμα της ανθρώπινης ασκήμιας. Μόνο κάποιος που διαθέτει κριτήρια της αληθινής, της αρχετυπικής όψεως των πραγμάτων, μπορεί να εντοπίζει την κάθε είδους παρεκτροπή από την Όντως Αλήθεια. Αλλά και μόνο κάποιος που διαθέτει εσωτερική ελευθερία μπορεί να καταφρονεί την πρόσκαιρη και μάταιη δόξα του αιώνος τούτου χωρίς να φοβάται το τίμημα της παρρησίας του.

Πολλοί επέκριναν τον Παπαδιαμάντη για την «κακομοιριά» των ηρώων του. Στα κείμενά του, είναι γεγονός, παρελαύνουν άνθρωποι φτωχοί, άσημοι, αδύναμοι, ταλαιπωρημένοι, βασανισμένοι, αδικημένοι, απερριμμένοι. Ιδιαίτερη ευαισθησία -κοινωνική σύμφωνα με κάποιους- προϊόν χριστιανικής συνείδησης, αναντίρρητα, φανερώνει η πλειάδα των «πολυπαθών» γυναικείων μορφών στα κείμενά του είτε των Σκιαθίτικων είτε των Αθηναϊκών διηγημάτων: Η θεία-Αχτίτσα, η γραία Λούκαινα, η Κουμπίνα, η Χριστίνα η δασκάλα, η Γιαννούλα, η θειά Χαρμολίνα, η Φραγκογιαννού, η αποσώστρα και τόσες άλλες. «Εν τη υπομονή υμών κτήσασθε τας ψυχάς υμών» (Λουκ. κα' 19). Η αναφορά στο Ευαγγέλιο του πλουσίου και του Λαζάρου δίνει μία βαθιά λυτρωτική πνοή στην ψυχή του αναγνώστη. Με την εκούσια αποδοχή των θλίψεων, της πτωχείας, της αδικίας, της εγκαρτέρησης στα δεινά και λυπηρά του παρόντος βίου, με την άρση του σταυρού στον ανηφορικό Γολγοθά, ανοίγεται στον αναγνώστη το πλάτος της θεανθρώπινης, της αναστάσιμης θεώρησης των πραγμάτων που είναι η αληθινή. Επαναλαμβανόμενο θέμα στην πεζογραφία του Παπαδιαμάντη αποτελεί και η πρόωρος εξαρπαγή αώρων βρεφών, άκακων νηπίων και μικρών παιδιών στους Πατρικούς Κόλπους, στον «κήπο του Παραδείσου». «Κρίμασιν οις οίδεν...»: η βαθειά πίστη στην αλάνθαστη δικαιοσύνη του Θεού ανακουφίζει παραμυθητικά τον αναγνώστη που ανοίγεται στην προοπτική της Βασιλείας του Θεού. Απροσδόκητο βάθος δεν έχει μόνον η κοινωνική του ανθρωπολογία. Εκτός από άριστος κοινωνικός παρατηρητής είναι και βαθύς ψυχογράφος. Χαρακτηριστικό παράδειγμα «η Φόνισσα». Κι εδώ η χριστιανική του συνείδηση που δεν μπορεί να λιθοβολήσει την ένοχη ούτε με ένα επικριτικό σχόλιο! Αντίθετα, επιστρατεύει όλα τα ελαφρυντικά για να δικαιολογήσει τα εγκλήματά της. Τη «βλέπει» με τα μάτια του όντως πνευματικού ανθρώπου: απερριμμένη, αδικημένη από τους γονείς της, την κοινωνία, την οικογένειά της, την κληρονομικότητα από τη μητέρα-μάγισσα...
Μπαίνει βαθειά στην ψυχολογία της για να κατανοήσει τα πάμπολλα τραύματά της με πνεύμα Χριστο-κατανόησης. «Η περιγραφή των βασάνων της γίνεται σε τόνο που την καθιστά συμπαθή στον άναγνώστη3».
Μας εντυπωσιάζει η ανίχνευση της πνευματικής πορείας της, η οποία φέρει τη σφραγίδα της πατερικής ασκητικής εμπειρίας: πρώτα η προσβολή του εχθρού δια του κακού λογισμού, έπειτα η συγκατάθεση, έπειτα η αμαρτία.... Να γιατί ο δαίμων της καταστροφής καταφέρνει τελικά να την υποσκελίσει. Μέσα από το ήθος των ηρώων του, ωστόσο, διαβλέπουμε όχι μόνον αδυναμίες και ελαττώματα, αλλά την ωραιότητα και το μεγαλείο του Ρωμέικου ήθους. Νηστείες, τρίμερα, μετάνοιες, χαρμολύπη, όλη η ασκητική αγωγή της Εκκλησίας μας δίνει «το παρόν» για να δράσει τελικά θεραπευτικά και για το πρόσωπο ξεχωριστά αλλά και για την κοινότητα. Χρόνιες ψυχικές πληγές επουλώνονται με την ευεργετική επίδραση της συγγνώμης στο «παραπέντε» της Αναστάσιμης Θείας Λειτουργίας. Απλό, αλλά συγκλονιστικά μεγαλειώδες4! Μεγαλειώδης και η αρχοντιά που αναδίδουν οι «λειτουργικές» αναφορές του Παπαδιαμάντη. Η Θεία Λατρεία με όλο το γλωσσικό θησαυροφυλάκιό της μπορεί να μην κατανοείται εξ ολοκλήρου γνωσιολογικά, αλλά βιώνεται χαρισματικά από τους απλούς και ολιγογράμματους.

Θα αδικούσαμε κατάφωρα τον Παπαδιαμάντη αν δεν αναφερόμασταν στη γλώσσα του. «Θησαυρισμένη από απανωτά στρώματα παιδείας -κατά τον Ελύτη- τον Όμηρο και τους αρχαίους συγγραφείς, τα Ιερά Γράμματα, τους Πατέρες και τους υμνογράφους της Εκκλησίας, το δημοτικό τραγούδι... του δίνει τη δυνατότητα να ακριβολογεί και να κυριολεκτεί... Ο λεξιλογικός του πλούτος τού επιτρέπει να επιλέγει κάθε φορά την καταλληλότερη λέξη. Την ακριβολογία του επίσης εξυπηρετεί και μαζί μ' αυτήν και την αληθοφάνεια και την πειστικότητα των ιστοριών του και η βαθιά γνώση του φυσικού λαϊκού προφορικού λόγου, όπως φανερώνεται στην αποτύπωση των διαλόγων... στη χρήση σκιαθίτικων ιδιωματισμών... στη φυσική, τέλος, ενσωμάτωση της ιδιολέκτου της εργασίας»5. Κι ενώ η ρεαλιστική γραφή του ανιχνεύεται στις αριστοτεχνικές περιγραφές των διηγημάτων του, στις όποιες αποδίδονται οι λεπτότατες αποχρώσεις της πραγματικότητας, μία «λυρική και μουσική δόνηση»6 λειτουργεί συμπληρωματικά προς τη ρεαλιστική αφήγηση. «Ποιητικό αριστούργημα», «χειροποίητον διήγημα», «λυρικό αφήγημα» έχει χαρακτηρισθεί από τούς κριτικούς το διήγημά του «το Μοιρολόι τής Φώκιας» στο οποίο ο συνδυασμός του ρεαλιστικού στοιχείου με το ποιητικό δημιουργεί ένα εκπληκτικό από λογοτεχνικής πλευράς αποτέλεσμα.

Ο Παπαδιαμάντης, «ποιητής» με την ευρεία έννοια τού όρου, είναι μεγάλος γιατί είναι αληθινός, Όλα τα στοιχεία που συνενώνονται χαρισματικά στο έργο του, δηλαδή, τα ηθογραφικά, τα ρεαλιστικά, τα κοινωνικά, τα ψυχογραφικά, ο στοχασμός αλλά και οι ποιητικές παρεκβάσεις του, καταυγάζονται πλούσια από «Φως Χριστού», το Φως της Ρωμέικης παράδοσης της οποίας είναι και γνήσιος φορέας αλλά και δυναμικός εκφραστής.

1 Πολίτου - Μαρμαρινού Έλ., 1977, «Αλ. Παπαδιαμάντης», Η παλαιότερη πεζογραφία μας. Από τις αρχές ως τον Πρώτο Παγκόσμιο πόλεμο, Αθήνα, Σοκόλης, τόμος ΣΤ', σελ. 136.
2 Ο Νατουραλισμός χαρακτηρίσθηκε ως «η ριζοσπαστική και ακραία μετεξέλιξη του Ρεαλισμού στη σχολή του Ζολά». ο. ε. σελ. 137.
3 Μπαλάσκα Κ., 2004, «Ξενάγηση στη νεοελληνική πεζογραφία», Αθήνα, Μεταίχμιο, σελ. 112.
4 Βλ: διήγημα « Ο Αλιβάνιστος».
5 Πολίτου - Μαρμαρινού, ο. ε. σελ. 135-136.
6 Στεργιόπουλος Κ., 1986, «Περιδιαβάζοντας», Αθήνα: Κέδρος, σελ. 68.


ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΡΩΜΝΙΟΣ, Τεύχος 4, Νοέμβριος – Δεκέμβριος 2011